Αποζημίωση ψυχικής οδύνης σε περίπτωση τροχαίου με θύμα αλλοδαπό

Γράφουν οι Άλκηστις Χριστοφίλου και Μαρία Δεμοιράκου, δικηγόροι στη δικηγορική εταιρεία Ι. Κ. Ρόκας & Συνεργάτες

Στην απόφαση 581/2010, όπως και στην παρεμφερή 525/2010, τον Άρειο Πάγο απασχόλησε το ζήτημα του εφαρμοστέου δικαίου στην αξίωση για χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης, σε περίπτωση αυτοκινητικού ατυχήματος στην Ελλάδα, που οδήγησε σε θάνατο αλλοδαπού.
 
Στα πλαίσια αυτά, το Δικαστήριο διατύπωσε και τις ακόλουθες κρίσεις:
 
α. Σε περίπτωση αυτοκινητικού ατυχήματος στην Ελλάδα που προκάλεσε το θάνατο αλλοδαπού, οι αξιώσεις που πηγάζουν από το εν λόγω ατύχημα θα κριθούν σύμφωνα με το κατ’ άρθρο 26 ΑΚ δίκαιο του τόπου του ατυχήματος, δηλαδή το ελληνικό δίκαιο.

β. Το κατ’ άρθρο 26 ΑΚ δίκαιο του τόπου του ατυχήματος, δηλαδή το ελληνικό δίκαιο, ρυθμίζει και το ζήτημα αν, σε περίπτωση θανάτωσης αλλοδαπού προσώπου στα πλαίσια αυτοκινητικού ατυχήματος που συνέβη στην Ελλάδα, τα μέλη της οικογένειας του τελευταίου έχουν ή όχι εξ ιδίου δικαίου προσωπική αξίωση κατά του αστικώς υπευθύνου.

Ο όρος «οικογένεια», που απαντάται στα πλαίσια του άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ, συνιστά αόριστη νομική έννοια του ελληνικού ουσιαστικού δικαίου και ερμηνεύεται σύμφωνα με αυτό. Κατά τούτο, ο κύκλος των δικαιούμενων προσώπων της αξίωσης για χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης προσδιορίζεται από το ίδιο το άρθρο 932 ΑΚ και περιλαμβάνει καταρχήν – κατόπιν σύμφωνης με το ελληνικό δίκαιο ερμηνείας του όρου «οικογένεια» – τη φυσική μητέρα, τον πατέρα, τα αδέρφια, τον παππού και τη γιαγιά από την πατρική και μητρική γραμμή του αποβιώσαντος, ενώ δεν περιλαμβάνει τον πεθερό, την πεθερά, τον κουνιάδο/κουνιάδα και τα ανίψια του αποβιώσαντος.

γ. Ποιος, όμως, έχει στη συγκεκριμένη περίπτωση τη συγγενική ιδιότητα του «αδελφού», ή του «γονέα», πράγμα το οποίο συναρτάται πλέον με τη νομιμότητα του γάμου από τον οποίο προέρχεται η επικαλούμενη συγγενική σχέση, όταν ο παθών ήταν αλλοδαπός, δεν καθορίζεται από το ελληνικό δίκαιο, αλλά από το αλλοδαπό, με το οποίο συνδέονται ο θανατωθείς και οι αξιούντες τη χρηματική ικανοποίηση.

δ. Σε περίπτωση που το δικαστήριο αγνοεί το περιεχόμενο του αλλοδαπού δικαίου, οφείλει να το πληροφορηθεί με κάθε πρόσφορο μέσο, χωρίς προσήλωση σε οποιουσδήποτε τύπους της αποδεικτικής διαδικασίας.

Οι κρίσεις αυτές του Δικαστηρίου είναι σημαντικές από την άποψη του δικαίου της ιδιωτικής ασφάλισης, διότι προσδιορίζουν την έκταση της αντίστοιχης ευθύνης του ασφαλιστή, αστικής ευθύνης του ζημιογόνου οχήματος.

Σημειώνεται ότι η σχολιαζόμενη απόφαση συνάδει – κατά περιεχόμενο και προσανατολισμό – και με την απόφαση της Ολομέλειας ΑΠ 10/2011 (ΝοΒ 2011, 1522). Η τελευταία, που εκδόθηκε στα πλαίσια άλλης συναφούς περίπτωσης, έδωσε τέλος σε διχογνωμία που επικρατούσε στην ελληνική επιστήμη και νομολογία σχετικά με το αν η έννοια του όρου «οικογένεια» στα πλαίσια του άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ προσδιορίζεται σύμφωνα με το αλλοδαπό ουσιαστικό δίκαιο (που ανευρίσκεται κατόπιν εφαρμογής διατάξεων του ελληνικού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου) ή σύμφωνα με το ελληνικό ουσιαστικό δίκαιο, αποφαινόμενη ότι ο κύκλος των δικαιούχων χρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης προσδιορίζεται σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο.

Το κείμενο της απόφασης 581/2010 του Αρείου Πάγου, αναδημοσιευόμενο από την Επιθεώρηση του Εμπορικού Δικαίου (ΕΕμπΔ 2011/ 142), έχει ως εξής:

Άρειος Πάγος 581/2010
Προεδρεύων: Δ. Γιαννακόπουλος
Εισηγητής: Ευτύχιος Παλαιοκαστρίτης
Δικηγόροι: Ε. Καραΐσκος, Γ. Νάτσινας, Π. Τσιούγκου

«…Ι Κατά το άρθρο 932 εδ. 3 ΑΚ, σε περίπτωση θανατώσεως προσώπου η χρηματική ικανοποίηση μπορεί να επιδικασθεί στην οικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης. Στη διάταξη αυτή δεν γίνεται προσδιορισμός της έννοιας του όρου «οικογένεια του θύματος», προφανώς γιατί ο νομοθέτης δεν θέλησε να διαγράψει δεσμευτικώς τα όρια ενός θεσμού, ο οποίος, ως εκ της φύσεώς του, υφίσταται αναγκαίως τις επιδράσεις εκ των κοινωνικών διαφοροποιήσεων κατά τη διαδρομή του χρόνου.

Κατά την αληθή, όμως, έννοια της εν λόγω διατάξεως που απορρέει από το σκοπό της θεσπίσεώς της, στην οικογένεια του θύματος περιλαμβάνονται οι εγγύτεροι και στενώς συνδεόμενοι συγγενείς του θανατωθέντος, που δοκιμάσθηκαν ψυχικά από την απώλειά του και, προς ανακούφιση του ηθικού πόνου αυτών, στοχεύει η διάταξη αυτή, αδιαφόρως αν συζούσαν μαζί του ή διέμεναν χωριστά (Ολ.ΑΠ 21/2000, 762/1992). Υπό την έννοια αυτή, μεταξύ των προσώπων τούτων δεν περιλαμβάνονται ο πενθερός, η πενθερά και η σύζυγος και τα τέκνα της αδελφής του θανόντος, ανεξαρτήτως αν υπάρχουν και άλλοι εγγύτεροι συγγενείς ή αν αυτοί είναι οι μόνοι τέτοιοι του θανατωθέντος.

Το πόρισμα δε τούτο ενισχύεται από τις διατάξεις των άρθρων 57 εδ. 2 και 59 ΑΚ, που εγγύτερα προσεγγίζουν το ζήτημα και με τις οποίες καθορίζονται περιοριστικώς τα πρόσωπα, που δικαιούνται να ζητήσουν την προστασία της προσωπικότητας του αποθανόντος προσώπου και την επιδίκαση χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης, μεταξύ των οποίων δεν περιλαμβάνονται ο πενθερός, η πενθερά και οι από αδελφή γαμβρός και ανήψια του νεκρού εκ μόνης της συγγενικής τους σχέσης.
Η επιδίκαση, πάντως, της από το άρθρο 932 εδ. 3 ΑΚ προβλεπόμενης χρηματικής ικανοποίησης στα δικαιούμενα πρόσωπα, τελεί υπό την αυτονόητη προϋπόθεση, που συνιστά πραγματικό ζήτημα, της ύπαρξης, κατ’ εκτίμηση του δικαστή της ουσίας, μεταξύ αυτών και του θανατωθέντος, όταν ο τελευταίος ζούσε, αισθημάτων αγάπης και στοργής, η διαπίστωση της ανυπαρξίας των οποίων μπορεί να οδηγήσει στον αποκλεισμό, είτε όλων των προσώπων αυτών είτε κάποιων ή κάποιου από αυτούς, από την επιδίκαση της εν λόγω χρηματικής ικανοποίησης (ΑΠ 731/05).

Περαιτέρω, κατά τη διάταξη του άρθρου 26 του ΑΚ, οι ενοχές από αδίκημα διέπονται από το δίκαιο της πολιτείας όπου διαπράχθηκε το αδίκημα. Κατά το δίκαιο που ορίζει η διάταξη αυτή κρίνονται, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα ζητήματα: Αν η συγκεκριμένη πράξη αποτελεί αδίκημα, αν η υπαιτιότητα αποτελεί προϋπόθεση του αδικήματος και της υποχρεώσεως για αποζημίωση, αν και βάσει ποίων προϋποθέσεων θεμελιώνεται αντικειμενική ευθύνη σε βάρος κάποιου άλλου, ποια είναι το είδος και η έκταση της οφειλόμενης αποζημίωσης (άρθρ. 914, 297, 298 για την περιουσιακή ζημία και 932 για τη χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης ή σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου, λόγω ψυχικής οδύνης, 931 ΑΚ), πότε η πράξη είναι παράνομη, ποιος βαθμός υπαιτιότητας απαιτείται για τη θεμελίωση υποχρεώσεως προς αποζημίωση, αν μεταξύ της πράξεως και της ζημίας απαιτείται αιτιώδης συνάφεια, ποιες οι συνέπειες του συντρέχοντος πταίσματος του παθόντος, πότε παραγράφεται η σχετική αξίωση, αν, σε περίπτωση θανατώσεως του προσώπου, τα μέλη της οικογένειάς του έχουν ή όχι εξ ιδίου δικαίου προσωπική αξίωση κατά των υπόχρεων. Δεν είναι όμως η μόνη εφαρμοστέα διάταξη του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Μπορεί να καταστεί αναγκαία η προσφυγή και σε άλλη διάταξη δικαίου αυτού.

Έτσι, για την κρίση του θέματος, αν κάποιος έχει ή όχι την ιδιότητα μέλους της ίδιας οικογένειας με τον θανατωθέντα (δηλαδή σύζυγος, τέκνο, κ.λπ.), όπως απαιτεί η διάταξη του άρθρου 932 Α.Κ., καθίσταται αναγκαία η εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 13, 14, 17, 22 και 23 ΑΚ (ανάλογα δηλαδή αν πρόκειται για σύζυγο ή τέκνα) (ΑΠ 799/2009, ΑΠ 3/2007). Ο όρος, όμως, «οικογένεια» αποτελεί αόριστη νομική έννοια του ελληνικού ουσιαστικού δικαίου και, συνεπώς, ο κύκλος των δικαιούμενων προσώπων προσδιορίζεται από τον ίδιο το αρθρ. 932 ΑΚ και κατά την ερμηνευόμενη πιο πάνω έννοια του οποίου, μέλη της οικογένειας του παθόντος είναι και οι «γονείς» και οι «αδελφοί» του θανατωθέντος.
Συνεπώς, ο κύκλος των δικαιούμενων προσώπων, είναι εν προκειμένω προσδιορισμένος από το ελληνικό δίκαιο. Ποιος, όμως, έχει στη συγκεκριμένη περίπτωση τη συγγενική ιδιότητα του «αδελφού» ή του «γονέα», πράγμα το οποίο συναρτάται πλέον με τη νομιμότητα του γάμου από τον οποίο προέρχεται η επικαλούμενη συγγενική σχέση, επί αλλοδαπού παθόντος, δεν θα καθορισθεί από το ελληνικό δίκαιο, αλλά από το αλλοδαπό, με το οποίο συνδέονται ο θανατωθείς και οι αξιούντες τη χρηματική ικανοποίηση.
Συνεπώς, ως προς το σημείο αυτό και μόνο θα πρέπει να γίνει λόγος για την εφαρμογή του αλλοδαπού δικαίου και όχι για το αν δικαιούνται ή όχι τα αδέλφια και οι γονείς του παθόντος χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης.

Εξάλλου, από τις διατάξεις των άρθρων 337 και 559.1 Κ.Πολ.Δ., προκύπτει, ότι όταν το δικαστήριο σε εφαρμογή των ορισμών του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου διαπιστώσει ότι για τη ρύθμιση της κρινόμενης έννομης σχέσης πρέπει να εφαρμοσθεί αλλοδαπό δίκαιο, οφείλει, αν δεν το γνωρίζει, να το πληροφορηθεί χρησιμοποιώντας κάθε πρόσφορο κατά την κρίση του μέσο, χωρίς να δεσμεύεται από διαδικαστικούς ή λοιπούς τύπους της αποδεικτικής διαδικασίας. Αναιρετικά ελέγχεται μόνο αν παραβιάστηκαν οι ουσιαστικές διατάξεις του αλλοδαπού δικαίου που εφαρμόστηκαν και οι οποίες πρέπει να αναφέρονται για να είναι ορισμένος ο σχετικός λόγος αναίρεσης. Για να ασχοληθεί, συνεπώς, ο Άρειος Πάγος με το πιο πάνω ζήτημα, δηλαδή ποια πρόσωπα ανήκουν στην οικογένεια του θανόντος, που δικαιούνται, κατά το άρ. 932 του ΑΚ αποζημίωση για ψυχική οδύνη, θα πρέπει να υπάρχει σχετικός λόγος αναιρέσεως, με επίκληση κανόνα του αλλοδαπού δικαίου, κατά τον οποίο δεν υπήρχε σχέση γονέα ή αδελφού των αιτούντων αποζημίωση με το θανατωθέντα και εντεύθεν χώρησε παράβαση κανόνα ουσιαστικού δικαίου.

Στην προκειμένη περίπτωση το Εφετείο δέχτηκε τα ακόλουθα: «Από τα εκτιθέμενα στην αγωγή, το τροχαίο ατύχημα έλαβε χώρα στη νήσο Κω της Ελλάδος και ως, εκ τούτου, εφαρμοστέο είναι, κατ’ άρθρο 26 του Α.Κ., το ελληνικό δίκαιο, κατά το οποίο έχει ήδη νομολογιακά καθοριστεί ποια άτομα θεωρούνται οικογένεια κατά το αρθρ. 932 ΑΚ, κατά το οποίο αποτελούν η φυσική μητέρα και πατέρας του θανατωθέντος, καθώς και ο αδελφός, ως επίσης και ο παππούς και η γιαγιά από την πατρική και μητρική γραμμή, όπως εν προκειμένω ζητούν οι επτά πρώτοι των εναγόντων της κυρίας αγωγής. Από τα προσκομιζόμενα δε και επικαλούμενα σε επίσημη μετάφραση έγγραφα αποδεικνύεται η κατά το εφαρμοστέο αγγλικό δίκαιο ύπαρξη του δεσμού συγγένειας των ανωτέρω με τον θανατωθέντα και, ως εκ τούτου, μη αμφισβητούμενης άλλωστε της σχέσεως των εκ μέρους της εναγομένης προς τον θανατωθέντα δεν παρίσταται ανάγκη προσκομίσεως του αλλοδαπού δικαίου, νομιμοποιουμένων των ως άνω εναγόντων προς ικανοποίηση της ψυχικής οδύνης αυτών».

Έτσι όπως έκρινε το Εφετείο, δεν παραβίασε τις διατάξεις που επικαλείται η αναιρεσείουσα των άρθρων του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου και εκείνες του άρθρου 932 του ΑΚ, δεν υπέπεσε στην πλημμέλεια από το άρθρο 559 αριθμ.1 Κ.Πολ.Δ., που αποδίδει η αναιρεσείουσα στην προσβαλλόμενη απόφαση με τον πρώτο λόγο της αναίρεσης και συνεπώς ο λόγος αυτός είναι ουσιαστικά αβάσιμος κα πρέπει να απορριφθεί…».