«Να σκεφτούμε, να συζητήσουμε, να διαφωνήσουμε, αλλά τελικά να συμφωνήσουμε». Ο διεθνώς πολυβραβευμένος οικονομολόγος Χριστόφορος Πισσαρίδης προσπαθεί διαρκώς, με χαμηλούς τόνους και χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις, να πείσει τους Έλληνες ότι πρέπει να συζητήσουν και να αναζητήσουν νέους τρόπους και νέες μεθόδους ανάλυσης της κοινωνικής και οικονομικής ζωής.
Ο ρόλος του κράτους, η αναγκαιότητα της επιχειρηματικότητας και οι νέες απαιτήσεις οργάνωσης των κοινωνικών παρεμβάσεων είναι τα θέματα που αγαπά να συζητά σε κάθε δημόσια παρέμβασή του.
Μια συζήτηση με τον νομπελίστα οικονομολόγο Χριστόφορο Πισσαρίδη αναπόφευκτα περιστρέφεται στα οικονομικά των αγορών εργασίας, στη μακροοικονομική πολιτική, στην οικονομική ανάπτυξη και στις αναγκαίες διαρθρωτικές αλλαγές που θα αλλάξουν τη ζωή μας στα χρόνια που έρχονται. Πριν από δέκα χρόνια, ο Χριστόφορος Πισσαρίδης τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Οικονομικών, από κοινού με τον Ντέιλ Μόρτενσεν του πανεπιστημίου Northwestern και τον Πίτερ Ντάιαμοντ του MIT, για το έργο του στην ανάλυση των αγορών με τριβές.
Προηγουμένως, το 2005, ήταν ο πρώτος οικονομολόγος εκτός των ΗΠΑ που κέρδισε (μαζί με τον Ντέιλ Μόρτενσεν) το διεθνούς κύρους βραβείο του Ινστιτούτου για τη Μελέτη της Εργασίας (ΙΖΑ) στα Οικονομικά της Εργασίας.
Το βιβλίο του Equilibrium Unemployment Theory αποτελεί σημείο αναφοράς στα οικονομικά της ανεργίας και έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Ο Χρ. Πισσαρίδης είναι εκλεγμένο μέλος της Econometric Society, της Βρετανικής Ακαδημίας, της Ακαδημίας Αθηνών, της Ακαδημίας της Ευρώπης και αρκετών άλλων επιστημονικών συλλόγων, ενώ επίσης είναι ισόβιο επίτιμο μέλος της American Economic Association.
Για να αποφύγουμε τη φτώχεια πρέπει να στηρίξουμε την επιχειρηματικότητα, να βρούμε πόρους για επενδύσεις, μόρφωση, καλή δημόσια υπηρεσία και περιβαλλοντική πολιτική. Στις αναπτυγμένες χώρες υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην οικονομία και την κοινωνία.
Το iw έχει την τιμή να καταγράφει τις απόψεις ενός σπουδαίου Έλληνα, που κατάγεται από την Κύπρο, αλλά ζει και λειτουργεί ως πολίτης του αναπτυγμένου κόσμου.
Στον Χρήστο Ν. Κώνστα
iw? Μας εντυπωσιάσατε τον Φεβρουάριο με την εμπεριστατωμένη παρέμβασή σας στο 2ο Συνέδριο Επαγγελματικής Ασφάλισης. Εξηγήστε μου όμως γιατί αισθανθήκατε τόσο έντονα την ανάγκη να διαχωρίσετε με σαφήνεια και κατηγορηματικότητα τη συμβολή του κρατικού και του ιδιωτικού τομέα στο ασφαλιστικό μας σύστημα;
απ. Έχω την εντύπωση ότι στην Ελλάδα υπάρχει μια μεγάλη παρανόηση για τους ρόλους του κρατικού και του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας. Για να ξεκινήσουμε μια ουσιαστική συζήτηση, θεωρώ ότι πρέπει να ξεχωρίσουμε τον ρόλο του κράτους από αυτόν του ιδιωτικού τομέα στην οικονομία, καθώς και οι δύο έχουν σημαντικό ρόλο να παίξουν στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας.
Η Ελλάδα έχει ανάγκη από μια οικονομική και μια κοινωνική πολιτική, οι οποίες συμπληρωματικά θα ενισχύουν την εξωστρέφεια και την ανάπτυξη. Το κοινωνικό κράτος είναι απαραίτητο σε κάθε οικονομία. Για να λειτουργήσει όμως χρειάζεται μια αποτελεσματική δημόσια διοίκηση. Με απλά λόγια, το κράτος ασφαλίζει, προσφέρει ένα περιβάλλον στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί η ιδιωτική πρωτοβουλία στις ευέλικτες αγορές.
Το σύστημα αυτό το έχουμε ονομάσει flexicurity, που σημαίνει ευελιξία στις αγορές και ασφάλεια από το κράτος. Σε αυτό το περιβάλλον αναπτύσσεται η καινοτομία και επιχειρήσεις υψηλής παραγωγικότητας, όπως βλέπουμε σε χώρες όπως η Ολλανδία και οι σκανδιναβικές χώρες.
iw? Ζούμε, ωστόσο, σε μια περίοδο της ιστορίας κατά την οποία –ιδιαίτερα μετά την πανδημία– ο ρόλος του κράτους στην οικονομική δραστηριότητα διευρύνεται εξ ανάγκης και εξ αντικειμένου.
απ. Δεν πρέπει να κάνουμε αυτό το λάθος, οι προσωρινές συγκυρίες δεν πρέπει να επηρεάζουν τη συνολική μας στρατηγική.
Ας ξεκινήσουμε από την αρχή: Ποιος είναι ο κεντρικός στόχος μιας σωστής οικονομικής πολιτικής; Η αντιμετώπιση της φτώχειας με αξιοπρέπεια και συνείδηση. Για να αποφύγουμε τη φτώχεια πρέπει να στηρίξουμε την επιχειρηματικότητα, να βρούμε πόρους για επενδύσεις, μόρφωση, καλή δημόσια υπηρεσία και περιβαλλοντική πολιτική. Στις αναπτυγμένες χώρες υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην οικονομία και την κοινωνία.
Σε ό,τι αφορά την οικονομία, έχουμε νομικές υποχρεώσεις. Σε ό,τι αφορά την κοινωνία –ιδιαίτερα εδώ στην Ευρώπη–, τα κράτη έχουν περισσότερα περιθώρια να επιλέγουν την πολιτική προστασίας των πολιτών τους.
Η κυρίαρχη, ωστόσο, οικονομική φιλοσοφία είναι η ελεύθερη αγορά (το παλιό γνωστό “Laissez-faire” theory), με μόνο μικρά περιθώρια απόκλισης. Η φιλοσοφία αυτή είναι υπέρ του ιδιωτικού τομέα στην παραγωγή, σε αντιδιαστολή με τις κρατικά ελεγχόμενες βιομηχανίες.
Η Ευρώπη είναι υπέρ των ιδιωτικών επιχειρήσεων και της επιχειρηματικότητας, απαγορεύει ρητά τις κρατικές ενισχύσεις σε προβληματικές επιχειρήσεις ενώ υποστηρίζει τις ανταγωνιστικές και ευέλικτες αγορές, συμπεριλαμβανομένων των αγορών εργασίας.
Η επιλογή αυτή δεν επήλθε τυχαία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση κατέληξε σε αυτή τη φιλοσοφία μετά από εμπειρία πολλών ετών και αφού μελέτησε τις πλέον επιτυχημένες χώρες στον κόσμο και την οικονομική τους ανάπτυξη.
Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και άλλων οικονομιών κεντρικού σχεδιασμού, όπως και η ανάπτυξη που γνώρισε η Κίνα, αφότου υιοθέτησε το μοντέλο της ανοικτής αγοράς, σίγουρα ελήφθησαν υπόψη στις επιλογές της Ενωμένης Ευρώπης.
iw? Σίγουρα, ωστόσο, μετά την καταιγίδα του ιού Covid-19, το κοινωνικό κράτος φαίνεται ότι καθοδηγεί την κούρσα στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή.
απ. Η Ευρώπη έχει στο κέντρο της πολιτικής της ένα σύστημα διακυβέρνησης, το «ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος». Οι κύριοι ευρωπαϊκοί θεσμοί προσφέρουν μεγαλύτερη ελευθερία ελιγμών στην κοινωνική πολιτική των κρατών-μελών, αλλά σίγουρα ευνοούν αυτό το σύστημα διακυβέρνησης, που ξεχωρίζει την Ευρώπη από άλλες περιοχές του πλανήτη.
Έχει στο κέντρο του την ισχυρή στήριξη στα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος, στους ανέργους και στα άτομα με ειδικές ανάγκες, ένα καλό συνταξιοδοτικό σύστημα για τους ηλικιωμένους, παιδεία τόσο για τους νεότερους όσο και για τους μεγαλύτερους εργαζόμενους και καθολική κάλυψη κοινωνικής ασφάλισης.
Η Ελλάδα πρέπει οπωσδήποτε να διαμορφώσει ένα σύστημα διοίκησης που να είναι συναφές με εκείνο της ενιαίας αγοράς. Το κράτος ασφαλίζει, προσφέρει ένα περιβάλλον στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί η ιδιωτική πρωτοβουλία στις ευέλικτες αγορές. Η οικονομία χρειάζεται δυναμικές και ευέλικτες αγορές, οι πολίτες θέλουν ασφάλεια από το κράτος.
Σε αυτό το περιβάλλον αναπτύσσεται η καινοτομία και επιχειρήσεις υψηλής παραγωγικότητας, που τελικά οδηγούν σε ένα καλύτερο επίπεδο ζωής.
iw? Η συλλογική δουλειά που έκανε η Επιτροπή των Εμπειρογνωμόνων, στην οποία εσείς είστε επικεφαλής, τελικά εξελίχθηκε σε ένα σχέδιο για την αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανθεκτικότητας και Ανάκαμψης…
απ. Οι πόροι του Ταμείου RRF προσφέρουν την ευκαιρία για ταχύτερη εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων. Οι δικές μας συστάσεις προς την ελληνική κυβέρνηση αφορούν στη διαχείριση της οικονομίας.
Οι πολιτικές που προτείνουμε για το Σύστημα Δικαιοσύνης και τον Δημόσιο Τομέα θα καταστήσουν πιο ευέλικτες και διαφανείς τις σχέσεις στην αγορά και θα προσελκύσουν ακόμη περισσότερες ιδιωτικές επενδύσεις, επιπλέον των πόρων του RRF.
Οι συστάσεις μας για τα προγράμματα κατάρτισης, τους ανέργους, τις νέες μητέρες και τους νέους πατέρες, έχουν σχεδιασθεί με στόχο να παρέχουν ένα καλό σύστημα διά βίου μάθησης και ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, που θα αυξήσουν την εργασία και θα διευκολύνουν περισσότερες γυναίκες να ενταχθούν στην αγορά εργασίας, να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις τους και τις δεξιότητές τους και να αμειφθούν ανάλογα.
Και οι συστάσεις μας για τη στήριξη των οικογενειών χαμηλού εισοδήματος, τις βιώσιμες συντάξεις και τη μεταρρύθμιση του φορολογικού συστήματος θα ενισχύσουν το σύστημα κοινωνικών ασφαλίσεων και προστασίας.
Στην παρούσα φάση, η Ελλάδα δεν χρειάζεται να ανακαλύψει τον τροχό. Ο ταχύτερος δρόμος είναι να αντιγράψουμε τις καλύτερες πρακτικές όσων οικονομιών ήδη προπορεύονται, με τις απαραίτητες προσαρμογές.
Στην παρούσα φάση, η Ελλάδα δεν χρειάζεται να ανακαλύψει τον τροχό. Ο ταχύτερος δρόμος είναι να αντιγράψουμε τις καλύτερες πρακτικές όσων οικονομιών ήδη προπορεύονται, με τις απαραίτητες προσαρμογές.
Η Ελλάδα είναι μια μικρή χώρα, καθολικά ενταγμένη σε μια πολύ μεγάλη αγορά. Σε αυτήν την αγορά υπάρχουν χώρες που προηγούνται: Η Σουηδία, η Δανία, η Ολλανδία και ακόμη μια-δυο χώρες βλέπουμε ότι έχουν υψηλά εισοδήματα και χαμηλά επίπεδα ανισότητας.
Σε καμία περίπτωση η μεγαλύτερη ελευθερία στην οικονομία δεν αντιφάσκει με ένα περισσότερο αποτελεσματικό κράτος, ακριβώς το αντίθετο ισχύει…
iw? Σίγουρα, ωστόσο, αυτή η πρωτοφανής οικονομική κρίση, αυτό το απότομο φρενάρισμα της παγκόσμιας οικονομίας που προκάλεσε η πανδημία του κορωνοϊού αλλάζει και τις προτεραιότητες της οικονομικής πολιτικής τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα…
απ. Χωρίς αμφιβολία, η πανδημία προκαλεί ήδη κοσμογονικές αλλαγές στον τομέα της εργασίας και στον τρόπο ζωής των πολιτών. Η ευέλικτη και εξ αποστάσεως εργασία είναι μία από αυτές τις αλλαγές που φέρνω ως παράδειγμα.
Η υποχρεωτική κοινωνική αποστασιοποίηση αλλάζει όχι μόνο την αγορά εργασίας, αλλά και την οργάνωση των πόλεων. Η τηλεργασία και οι τηλεδιασκέψεις θα παραμείνουν στη ζωή μας και μετά την πανδημία. Αυτό σημαίνει ότι θα κυριαρχήσουν μορφές εργασίας που έχουν άμεση σχέση με την τεχνολογία, τις ταχυμεταφορές και την απομακρυσμένη απασχόληση.
Σε περιόδους αβεβαιότητας, είναι πιο ευέλικτο για τις επιχειρήσεις να απασχολούν ελεύθερους επαγγελματίες για να παρέχουν την (απαιτούμενη) υπηρεσία, παρά να προσλαμβάνουν εργαζομένους πλήρους απασχόλησης.
Αυτοί οι αυτοαπασχολούμενοι, ωστόσο, θα πρέπει να απολαμβάνουν του αγαθού της κοινωνικής ασφάλισης για να μπορούν να είναι περισσότερο παραγωγικοί.
iw? Ποια συμβουλή δίνετε σε κυβερνήσεις μικρών χωρών –όπως είναι η Ελλάδα και η Κύπρος– για να αντιμετωπίσουν το κύμα της φτώχειας που θα φέρει η «επόμενη μέρα» της πανδημικής κρίσης;
απ. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίσεις τη φτώχεια από το να προσφέρεις καλές θέσεις εργασίας σε όποιον τις έχει ανάγκη. Όταν ο άνθρωπος έχει μια καλή δουλειά, αποκτά αξιοπρέπεια, γίνεται κυρίαρχος του πλούτου του, όσο περιορισμένος και να είναι, και αισθάνεται μέρος της κοινωνίας που ζει.
Όταν όμως παίρνει χρήματα ως αντιπαροχή από το κράτος, τότε συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Είναι καθήκον των κυβερνήσεων να στηρίζουν την επιχειρηματικότητα και να συμβάλλουν στην άντληση κεφαλαίων για επενδύσεις, μαζί με τη μόρφωση, που είναι απαραίτητη.
Ευημερία, ανάπτυξη και κοινωνική δικαιοσύνη φέρνουν μόνο οι καλές επιχειρήσεις και όχι το Δημόσιο. Μοναδική πηγή εισοδήματος του Δημοσίου είναι ο ιδιωτικός τομέας, δηλαδή οι επιχειρήσεις. Για να έχει εισόδημα το κράτος, ώστε να το διανείμει δίκαια, χρειάζεται καλές επιχειρήσεις, γιατί μόνο αυτές θα παράγουν για να μπορέσει να τις φορολογήσει.
Ελλάδα και Κύπρος μπορούν τώρα να πρωτοπορήσουν στις μεταρρυθμίσεις. Χρειάζονται μια καθολική πολιτική για όλη την οικονομία, ξεκινώντας τις μεταρρυθμίσεις από τον δημόσιο τομέα και στη συνέχεια να αρχίσουν σιγά-σιγά να γίνονται μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας, αφήνοντας ελεύθερους τους επιχειρηματίες να επιλέξουν τους κλάδους που θα δραστηριοποιηθούν.
iw? Μεταρρυθμίσεις προς ποια κατεύθυνση; Όλοι μιλούν για αλλαγές, αλλά ο προσανατολισμός δεν είναι για όλους ίδιος.
απ. Μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι στην Ελλάδα και την Κύπρο υπάρχει ανάγκη για μια νέα νοοτροπία και ένα νέο σύστημα διακυβέρνησης. Χρειαζόμαστε πολιτικές που να ενθαρρύνουν την καινοτομία και την εξέλιξη, την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και του φυσικού πλούτου. Θέλουμε έναν δημόσιο τομέα μακριά από τη γραφειοκρατία. Να ενθαρρύνει και όχι να εμποδίζει την ιδιωτική πρωτοβουλία.
Οι αριθμοί αποκαλύπτουν την αλήθεια και δείχνουν τον δρόμο: Σε σχέση με την παραγωγικότητα της αγοράς εργασίας, η Ελλάδα βρίσκεται στη 16η θέση και η Κύπρος στη 13η θέση στην Ενωμένη Ευρώπη.
Αναφορικά με την αποτελεσματικότητα της κατανομής πόρων, η Ελλάδα βρίσκεται στην 27η θέση και η Κύπρος στην 26η θέση. Η Ελλάδα έχει χαμηλότερη συμμετοχή παραγωγικών συντελεστών από την Κύπρο και βρίσκεται στην 27η θέση και η Κύπρος στη 14η θέση.
Όσον αφορά τις επενδύσεις, η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση, με μόνο 10% του ΑΕΠ να επενδύεται, ενώ η Κύπρος βρίσκεται στην 22η θέση από τα 27 κράτη μέλη, ενώ στην επιχειρηματικότητα, σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, η Ελλάδα βρίσκεται στην 26η θέση και η Κύπρος στην 23η θέση.
Σε σχέση με την αποτελεσματικότητα στην κατανομή των πόρων στην αγορά εργασίας, η Ελλάδα χρησιμοποιεί αυτήν την κατανομή πόρων με τη χειρότερη αποτελεσματικότητα, ενώ η Κύπρος ξεπερνά μόνο την Ελλάδα από όλες τις χώρες της ΕΕ.
Το συμπέρασμα είναι απλό: Είμαστε πολύ πίσω στην ΕΕ στην παραγωγικότητα και στις επενδύσεις και πολύ φτωχοί στην απόδοση στην καινοτομία. Πληρώνουμε πρόστιμα στην ΕΕ εξαιτίας της περιβαλλοντικής ασυνειδησίας.
Όλα αυτά μπορούν να αλλάξουν με τη συνεργασία όλων των παραγόντων, μακριά από κομματικά συμφέροντα, από τη διαφθορά και τις κλαδικές πιέσεις.
iw? Ας γίνουμε λίγο πιο συγκεκριμένοι: Εδώ, στην Ελλάδα, όλοι πλέον βλέπουν πως ανοίγει –και πάλι– ο φάκελος «ασφαλιστικό σύστημα». Η Επιτροπή στην οποία προεδρεύετε έχει κάνει συγκεκριμένες προτάσεις. Μπορείτε να μας τις συνοψίσετε;
απ. Η κυβέρνηση στην Ελλάδα ξεκίνησε την προσπάθεια για την καθιέρωση ενός κεφαλαιοποιητικού συστήματος χορήγησης επικουρικών συντάξεων. Το σχέδιο είναι απλό: Διατηρείται η κύρια ασφάλιση ως πρώτος πυλώνας και η ιδιωτική σύνταξη ως τρίτος πυλώνας.
Στη μέση υπάρχουν τα Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης και ο δεύτερος πυλώνας. Στο κεφαλαιοποιητικό σύστημα θα πρέπει να ενταχθούν όλοι οι νεοεισερχόμενοι στην αγορά εργασίας και εθελοντικά όσοι απασχολούνται ήδη στην αγορά.
Σε μέσα επίπεδα, στα κράτη μέλη του ΟΟΣΑ το σύνολο του ενεργητικού των κεφαλαιοποιητικών συνταξιοδοτικών προγραμμάτων είναι κοντά στο 50% του συνόλου των υπό διαχείριση κεφαλαίων.
Στην Ελλάδα, το αντίστοιχο ποσοστό διαμορφώνεται μόλις στο 1%, ενώ μόνο το 5% των πληρωμών σε συντάξεις βασίζεται σε εισφορές κεφαλαιοποιητικού χαρακτήρα. Εφόσον η Ελλάδα λειτουργήσει ένα κεφαλαιοποιητικό σύστημα επικουρικής ασφάλισης, σε διάστημα 40 ετών θα μπορούσαν να δημιουργηθούν αποθεματικά αξίας 99 δισ. ευρώ και τα οφέλη από την αύξηση της αποταμίευσης και των επενδύσεων θα τόνωναν το ΑΕΠ κατά περίπου 7%.
Εμείς προτείναμε στην κυβέρνηση να μειώσει το μη μισθολογικό κόστος της εργασίας (ασφαλιστικών εισφορών). Να μειώσει το ανώτατο όριο εισοδήματος (πλαφόν ασφαλιστέων αποδοχών) επί του οποίου επιβάλλονται αναλογικές ασφαλιστικές εισφορές για τους μισθωτούς εργαζόμενους, ώστε να προσεγγίσει τους μέσους όρους στην ΕΕ.
Έχουμε προτείνει, αλλά τελικά η κυβέρνηση φυσικά θα αποφασίσει την αντικατάσταση της ποσοστιαίας εισφοράς υγείας των μισθωτών με ένα σταθερό ποσό ή ένα σύστημα λίγων κλάσεων, όπως ισχύει και με τους αυτοαπασχολούμενους.
Εναλλακτικά, υπάρχει η διατήρηση του ισχύοντος καθεστώτος αναλογικών εισφορών, αλλά με ακόμα πιο χαμηλό πλαφόν ασφαλιστέων αποδοχών υγείας. Το σχετικό κενό θα καλυφθεί από γενικά φορολογικά έσοδα. Αναπροσαρμογή των κανόνων υπολογισμού της ανταποδοτικής σύνταξης με τρόπο που να είναι αναλογιστικά και ουσιαστικά περισσότερο ανταποδοτική.
iw? Είπατε προηγουμένως πως θα αλλάξουν οι πόλεις στις οποίες ζούμε; Πώς το βλέπετε; Τι θα αλλάξει;
απ. Η αλλαγή στον τρόπο παροχής των υπηρεσιών μέσω της τηλεργασίας και η ραγδαία ανάπτυξη των ηλεκτρονικών αγορών θα αντικατοπτριστούν στον αστικό ιστό. Ήδη βλέπουμε ότι οι τιμές των εμπορικών ενοικίων πέφτουν. Αυτό σημαίνει ότι η μεγάλη διαφορά που υπάρχει μεταξύ των εμπορικών και οικιστικών περιοχών των πόλεων θα αλλάξει.
Εάν οι άνθρωποι εργάζονται από το σπίτι, θα υπάρχει χαμηλότερη ζήτηση για εμπορικούς χώρους στο κέντρο και μεγαλύτερη ζήτηση για υπηρεσίες ή επιχειρήσεις σε κατοικημένες περιοχές. Το μέγεθος και το εύρος των αλλαγών εξαρτάται από τη φύση, τον σχεδιασμό της και τους όρους χρήσης κάθε πόλης. Για παράδειγμα, η Βαρκελώνη θα είναι πιο «ευκίνητη» από το αυστηρό Λονδίνο.
Η πανδημία θα τελειώσει. Θα επιστρέψουμε και πάλι στα ψώνια στα εμπορικά καταστήματα, αλλά όχι στον βαθμό που το κάναμε πριν. Το ίδιο θα ισχύσει και για τους κινηματογράφους, τα θέατρα και τα εστιατόρια.
Ο κόσμος θα συνεχίσει να κάνει περισσότερα πράγματα στο σπίτι, αλλά όχι δουλειές του σπιτιού. Όταν κάποιος εργάζεται από το σπίτι, δεν θέλει να μαγειρέψει ή να το καθαρίσει με το που τελειώσει (τη δουλειά). Έτσι, θα προσλάβει κάποιον άλλον να του το κάνει και ο/η οικονόμος θα γίνει το νέο επάγγελμα. Στο Ηνωμένο Βασίλειο ήδη η συγκεκριμένη υπηρεσία κερδίζει έδαφος και νομίζω ότι θα κερδίσει πολύ περισσότερα.
